10 lipca

W Zurychu na świat przychodzi Leo Lipschütz^[1], syn Samuela Lipschütza, właściciela składu towarów tekstylnych z Krakowa (ur. 1887, data śmierci nieznana, prawdopodobnie 1939 lub 1940), oraz pochodzącej z Wiednia Toni Österer (1891 – 1922 lub 1923).

[1] Pisarz nie zdecydował się nigdy na formalną zmianę nazwiska, a forma „Lipski”, choć występuje przeważnie jako literacki pseudonim, bywa w korespondencji stosowana naprzemiennie (w podpisach czy adresach) z „Lipschützem”. Z tego powodu trudno o wyznaczenie momentu, w którym „Lipschütz” stawałby się „Lipskim”. W tym kalendarium zmiana następuje w roku 1952, z którego pochodzi cytowany poniżej list do Michała Chmielowca (zob. 1952) i w którym londyńskie „Wiadomości” publikują fragmenty Niespokojnych podpisane „Leon Lipski”.

Lipschütz dołącza do III klasy Gimnazjum nr VII im. Adama Mickiewicza w Krakowie, gdzie będzie uczęszczał aż do roku szkolnego 1932/1933 (wcześniej był uczniem ewangelickiej szkoły elementarnej). W tym czasie jego przyjaciółmi są m.in. Jerzy Berent (właśc. Jerzy Weisslitz) i Fryderyk Mantel.

Na początku roku (od drugiego semestru) Lipschütz zostaje uczniem klasy VII humanistycznego Gimnazjum nr II im. Świętego Jacka w Krakowie.

Lipschütz bierze udział w kolejnych konkursach literackich „Kuźni Młodych” – zajmuje II miejsce w konkursie o temacie „Nasza buda” (nr 2) i I miejsce w konkursie o temacie „Nasz dom” (nr 3; oba nagrodzone teksty nie zostały opublikowane).

W kolejnych miesiącach pismo ogłasza dwa inne jego opowiadania – Apollo i Legenda o Czarnej… (odpowiednio – nr 7 i nr 18).

W „Naszym Wyrazie” ukazuje się łącznie aż jedenaście tekstów Lipschütza. To sześć recenzji muzycznych: Sezon muzyczny[1], [2] (nr 2, 3), Imre Ungar, Aleksander Kipnis (nr 5), Pierwszy wieczór muzyczny uczniów prof. J. Hofmana i Bronisław Huberman (nr 6); dwa eseje: Wędrówka (nr 1) o prozie Tomasza Manna oraz O Weiningerze i Krzywickiej (nr 3); dwie prozy: Jola, czyli grzebanie w przeszłości (nr 2) oraz Muzyk i dziewczyna (nr 4), a także jedyny w całej twórczości pisarza wiersz, O pękniętej bańce (nr 5). Ten ostatni tekst ukazuje się w kolumnie prezentującej twórczość autorów z grupy literackiej „Wektory” (obok utworu poety Jerzego Kamila Weintrauba, bliskiego przyjaciela Lipschütza z tego czasu).

[Przeczytaj wojenny Pamiętnik Weintrauba, w którym mowa o Lipskim]

Lipschütz publikuje również w grudniowej „Kamenie” (nr 4) – ukazuje się tam złożony z kilku mniejszych próz (w tym wspomnianej Joli…) utwór O niepokoju i śmierci.

W czasopiśmie „Pion” (nr 47) ukazuje się Śmierć – to drugie tak zatytułowane opowiadanie Lipschütza (zob. 1935).

Tekst podpisano „Leon Liski” – trudno dziś rozstrzygnąć, czy była to redakcyjna pomyłka, czy też pierwsza świadoma próba pseudonimizacji. 

W dziale literackim warszawskiego pisma „Orka na Ugorze” (pod redakcją Gustawa Herlinga-Grudzińskiego) pojawia się z kolei fragment opowiadania zatytułowanego Noc (nr 3).

Lipschütz, jego brat i Frenklowie są kolejno oddzielnie aresztowani. Latem (w czerwcu lub lipcu) Lipschütz zostaje wywieziony do łagru w okolicach Uglicza na roboty leśne, a potem przeniesiony do ambulatorium w łagrze „Wołgołag” przy budowie tamy (części Wołgostroju)  na kanale Wołga-Don, gdzie pracuje jako pomocnik lekarza („lek-pom”).

Wraz z innymi uchodźcami Lipschütz znajduje się w Iranie, dokąd trafił, przepłynąwszy z Krasnowodzka przez Morze Kaspijskie do portu Bandar Pahlawi.

O tej podróży przeczytasz więcej na stronie projektu „Szlaki tułaczy”.

Wspominają ją również „dzieci Isfahanu”.

Zachowały się też materiały filmowe przedstawiające przybycie polskich uchodźców do Persji. 

Grudzień

Lipschütz zostaje zwolniony z armii z przyczyn zdrowotnych – bezpośrednim powodem było najpewniej zapalenie opłucnej. Przebywa w Teheranie, gdzie po dwóch latach rozłąki spotyka się z Frenklami i z bratem (który w dalszym ciągu służy w armii). 

To również czas przyjaźni z Andrzejem Jędrkiewiczem (synem pisarza Edwina Jędrkiewicza, po wojnie uznanym architektem mieszkającym we Włoszech).

12 maja

Stanisław Lipschütz ginie pod Monte Cassino.

W liście do Chmielowca (napisanym w pierwszej połowie roku) Lipschütz opisuje bardzo trudne warunki finansowe („Ropiejącą raną są pieniądze. Trzeba je wyżebrywać, ciągle na nowo”) i mieszkaniowe („Mieszkam u pani Szanto, starej kurwy. Jej syn dusi ją codziennie po przyjściu z pracy. Ma rację”) oraz fatalny stan własnego zdrowia („Zamurowanie we własnym ciele […]. Nie będę mógł [ż]adnym [sic!] mięśniem ruszyć. To mi grozi ale nie jest pewne”). 

Czerwiec

Lipschütz pisze do Józefa Wittlina. Przesyła mu Egotyki oraz fragmenty dwóch powieści (które być może złożą się finalnie na Niespokojnych) z prośbą o ich ocenę.

Jego adres korespondencyjny to: c/o Jan Holcman, 5 Lord Byron St., Tel Awiw.

Lipiec

Lipschütz ponownie pisze do Wittlina, nawiązuje również kontakt listowny z Jarosławem Iwaszkiewiczem z nadzieją na publikację swoich tekstów w redagowanym przez Iwaszkiewicza czasopiśmie „Nowiny Literackie”. Mimo przychylnej odpowiedzi pisarza publikacja nie dochodzi do skutku.

 Adres korespondencyjny Lipskiego w tym czasie to: c/o Barbara Sobkiewicz, 35 Sirkin St., Tel Awiw. 

Holcman wyjeżdża do Nowego Jorku.

***

Lipschütz poznaje Irenę Lewulis - pisarkę i członkinię francuskiego antyfaszystowskiego ruchu oporu, która do Palestyny przyjechała wraz z mężem Wacławem i matką Stanisławą ze Słabszczyńskich. Irena stanie się jedną z  najważniejszych osób w życiu pisarza, który w najbliższych latach będzie często gościł w domu Lewulisów.

Ponowne spotkanie Lipschütza i Gliksman, która na krótko przyjeżdża do Tel Awiwu, by odwiedzić zamieszkałych tam: matkę i brata.

Holcman pisze do Chmielowca o Lipschützu (26 X) – „Jest z nim źle. Bez przyjaciół, obecnie. Warunki raczej obskurne. Pisze lewą ręką na maszynie powieść”.

Wiosna

Irena Lewulis wraz z rodziną wyjeżdża do Australii. Nie wróci już do Izraela, a jej kontakt korespondencyjny z Lipskim stopniowo zanika.

16 października

Lipski pisze do Chmielowca: „Napisałem nieudane opowiadanie na tematy łagrowe. Tak myślę. Może być z tego albo powieść albo scenariusz”, 11 listopada z kolei: „Ukończyłem dłuższe opowiadanie, z którego nie jestem zadowolony”. W tych opisach rozpoznać możemy odpowiednio utwory Dzień i noc oraz Waadi. 

18 grudnia

Lipski po raz pierwszy pisze do Jerzego Giedroycia. To początek korespondencji trwającej aż do roku 1988. 

***

W drugim tomie antologii Modern Writing. Collection of Original Contributions by Today’s Leading Writers nowojorskiego wydawnictwa Avon Publishing ukazują się (pod tytułem Roads to Nowhere) dwa rozdziały Niespokojnych w przekładzie Norberta Gutermana, podpisane „Leo Lipski”.

W jednej z recenzji tomu utwory Lipskiego są określone (wraz z Tonką Roberta Musila) jako najlepsze z całego zbioru.

Zdjęcie autorstwa Antoniego Zająca

Lipski zostaje przyjęty do Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

Nakładem Instytutu Literackiego ukazuje się tom opowiadań Dzień i noc. Książka wywołuje duże zainteresowanie w prasie emigracyjnej – ukazują się między innymi recenzje Chmielowca, Mariana Pankowskiego, Lesława M. Bartelskiego i Haliny Żurkowskiej. 

25 marca

Lipski donosi Giedroyciowi, że redaktorzy Państwowego Instytutu Wydawniczego są w trakcie „studiowania maszynopisu” Niespokojnych. 

10 sierpnia

Lipski pisze do Dowa Sadana o przerwaniu prac nad niewymienionym z tytułu opowiadaniem z powodu „braku wiadomości z okręgu wileńskiego lub jezior augustowskich”. Można założyć, że uwaga dotyczy końcowych partii Piotrusia. 

Grudzień 

W „Molad” ukazuje się przekład Św. Pawła autorstwa Sadana (który podpisał się pseudonimem „Eviatar”).

Początek stycznia

Lipski przesyła Giedroyciowi Piotrusia. W „Kulturze” (nr 3) ukazuje się Pradawna opowieść. 

26 sierpnia

Lipski przesyła Sadanowi (jako potencjalnemu tłumaczowi) dodatkowy fragment dramatu Knajpa. Zmianie ulega również jego tytuł, który od teraz brzmi List.

***

Szwajcarskie pismo „Hortulus” (nr 37) publikuje (w przekładzie na niemiecki Edwarda J. Cukiermana) pięć egotyków: Epoka, Władza i śmierć, Jeden ruch, Kobiety, Ja. 

W grudniu Lipski prosi Giedroycia o zgodę na publikację przekładu Piotrusia na angielski w amerykańskim wydawnictwie Grove Press. Publikacja ta nie doszła jednak nigdy do skutku.

Pod koniec roku Lipski ma wypadek uliczny, wskutek którego następne trzy miesiące spędza unieruchomiony w gipsie. 

Kwiecień

Śmierć (najpewniej samobójcza) Jana Holcmana w Nowym Jorku. „Kultura” (nr 6) publikuje wspomnienie Lipskiego o Holcmanie zatytułowane Dlaczego? 

Czerwiec

W liście do Giedroycia z 24 czerwca Lipski pisze: „Nie czuję się dobrze fizycznie ani psychicznie […] Wreszcie przygnębiająca rzecz, o której Pan pewnie wie: Nie ma w Izraelu żadnej porządnej biblioteki polonistycznej… A mnie akurat chce się pisać o poleskim lub Wileńszczyźnie” – prawdopodobnie mowa tu o pracy nad opowiadaniem Miasteczko.

Fragment Piotrusia ukazuje się po niemiecku, w przekładzie Oskara Jana Tauschinskiego (Peterchen, „Literatur und Kritik”, nr 5). 

Grudzień

Początek krótkiej (trwającej do czerwca następnego roku) korespondencji pomiędzy Lipskim i austriacką pisarką Ingeborg Bachmann.

Po włosku, w przekładzie Ricarda Landaua, ukazuje się Piotruś (Adelphi Edizioni, Mediolan).

Koniec roku

Początek poważniejszych problemów mieszkaniowych Lipskiego. Jak pisze w liście do Sadana z 14 listopada, „od pięciu lat, a od roku konkretnie zapowiadają moi gospodarze, że zwalą nasz dom (dostali podobno zezwolenie na nadbudowę). Ich adwokat proponował mi 5 tysięcy funtów, co byłoby o wiele za mało, a i tego by może nie dali, bo moi sąsiedzi mieli z nimi gorzkie doświadczenie. [...] miałem dotychczas marne mieszkanie (gdzie mieszkam od 20 lat) i za które swego czasu zapłaciłem sporą sumę […], ale siedziałbym w nim chętnie nadal. [...]”.

W redagowanej przez Leopolda Tyrmanda anglojęzycznej antologii Explorations in Freedom. Prose, Narrative and Poetry from „Kultura” (Free Press, Nowy Jork) ukazuje się Dzień i noc (W przekładzie Barbary Vedder – jako Day and Night). 

„Wiadomości” (w numerze 5) publikują odpowiedź Lipskiego na rozpisaną przez czasopismo ankietę na temat twórczości Witolda Gombrowicza. 

Marzec

Poważne problemy zdrowotne Lipskiego, który upadł i złamał kość biodrową.

24 kwietnia

Lipski przesyła Giedroyciowi opowiadanie Sarni braciszek. W tym czasie pracuje również nad Dziennikiem paryskim (później – Złoty Paryż, a następnie Paryż ze złota), który przesyła redaktorowi „Kultury” 23 grudnia. Tekst jednak nigdy nie ukazuje się w piśmie (jego fragmenty zostaną opublikowane dopiero w latach 1993-1995 w „Konturach”, almanachu Polonii izraelskiej, a w całości do druku poda go w 2002 r. Hanna Gosk w tomie Paryż ze złota: teksty rozproszone).

Zapoznaj się z maszynopisem Złotego Paryża, który zachował się w archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte.

W periodyku „Jiddisch-Kultur i Skandinavien” (nr 1-2) ukazuje się Sarni braciszek w przekładzie na język szwedzki autorstwa Zofii Brzezińskiej-Rotlund (jako Hindarnas Lilebror).

20 kwietnia

„Nowiny-Kurier” publikują Sarniego braciszka (opatrzonego dedykacją dla Jerzego Ficowskiego).

Pismo „Odra” (w numerze 1) publikuje fragment Niespokojnych – Mój lud.

Izraelskie pisma „Iton 55” (w styczniu) i „Moznaim” (we wrześniu) publikują hebrajskie przekłady fragmentów Niespokojnych – ich autorką jest Irit Amiel. Z kolei w „Haaretz” (numer z 6 listopada) pojawia się Powrót przetłumaczony przez Yorama Bronowskiego. 

Z inicjatywy Agnieszki Maciejowskiej nakładem Oficyny Druków Niskonakładowych Bronisława Sałudy ukazuje się tom Piotruś (w środku, oprócz utworu tytułowego, znajduje się również Dzień i noc, Waadi, Powrót, Miasteczko i Sarni braciszek).

Z okazji premiery tomu 28 listopada w warszawskim Domu Literatury odbywa się wieczór literacki poświęcony twórczości Lipskiego.

7 lipca

Śmierć Lipskiego w mieszkaniu Gliksman. Zostaje pochowany na cmentarzu Yarkon (pod miastem Petach Tikwa). Napis na płycie nagrobnej jest dwujęzyczny – po hebrajsku głosi: „Tu leży Leo Lipschütz Lipski, syn Szmuela i Toni, pisarz, 1917–1997”, po polsku zaś: „Leo Lipschütz Lipski, pisarz polski 1917–1997”.

Fot. Elżbieta Janicka, 2013.02.04 - Petah Tikva, cmentarz Yarkon (brama 2, część 2, alejka 35, grób 3) - Leo Lipschüetz, Lipski, syn Szmuela i Toni, pisarz (sofer), 1917-1997 (2)

10 października

W krakowskim Centrum Kultury Żydowskiej odbywa się „wieczornica ku czci Leo Lipskiego”.

„Kultura” (nr 12) publikuje dwa nieznane wcześniej utwory Lipskiego, odnalezione przez Łucję Gliksman w papierach pisarza: Ela i O szczurach.

W opracowaniu Hanny Gosk ukazuje się tom Paryż ze złota: teksty rozproszone, zbierający niepublikowane po wojnie juwenilia, a także inedita (z tytułowym Paryżem ze złota na czele), warianty i wybrane listy Lipskiego. 

Nakładem wydawnictwa Czarne ukazuje się tom Proza wybrana w wyborze i opracowaniu Agnieszki Maciejowskiej. Znalazły się tu, prezentowane w układzie chronologicznym, utwory z lat 1942-1980; oprócz próz znanych z Paryża ze złota i Powrotu możemy zapoznać się z niepublikowanymi wcześniej ineditami i tekstami rozproszonymi. Szczególnie istotnymi materiałami są: wypisy z teherańskiego notatnika Lipskiego, wybór jego listów do Ireny Lewulis oraz zachowane fragmenty powieści pisanej na podstawie wspomnień Lewulis.

W radiowej Dwójce wyemitowano audycję poświęconą Lipskiemu, w której nadano również fragmenty wywiadu Agnieszki i Alicji Maciejowskiej z pisarzem.