Na początek

Dzień i noc to pierwsza wydana książka Leo Lipskiego. Ukazała się nakładem Instytutu Literackiego w 1957 roku. Lipski przesłał maszynopis na konkurs paryskiej „Kultury” w 1955 r. i został jego laureatem ex aequo z Andrzejem Chciukiem.

Zbiór składa się z trzech opowiadań: Powrót, Dzień i noc oraz Waadi. Powrót opowiada o więźniu, który po wyjściu na wolność próbuje ułożyć sobie na nowo życie u boku ukochanej Ewy, wydaje się jednak, że w obliczu wojennego chaosu nie może osiągnąć choćby namiastki normalności. Dzień i noc to historia z wnętrza łagru – poznajemy jego świat oczami osadzonego, który pełni funkcję pomocnika lekarza. Miejscem akcji Waadi (tytuł oznacza pustynną dolinę wypełniającą się wodą w porze deszczowej) jest natomiast uzbecki lazaret, w którym dogorywają chorzy na tyfus polscy żołnierze przemierzający Azję Środkową.

Niezwykle gęste i eliptyczne prozy z Dnia i nocy ukazują inne (w porównaniu do juweniliów i Niespokojnych) oblicze pisarstwa Lipskiego. Mniej tu kulturowych aluzji czy złożonych struktur narracyjnych, więcej natomiast cielesnego konkretu, ze szczególnym uwzględnieniem choroby, śmierci i rozkładu. Wszystkie Teksty ze zbioru mówią o przeżyciach, które uderzają w podstawę ludzkiego istnienia. Pierwszoosobowi narratorzy nie mogą zachować dystansu wobec świata, który opisują: są wrzuceni w środek zdarzeń, których nie rozumieją, ale boleśnie odczuwają ich konsekwencję. Cierpią i są bezsilnymi świadkami cudzego cierpienia – nie mogą mu zaradzić, lecz tylko złożyć o nim świadectwo. Lipski cedzi słowa – jest lakoniczny i precyzyjny, odziera język z tego co naddatkowe, pozostawiając sam szkielet.

Komponent autobiograficzny tych opowiadań jest bardzo znaczący, każde z nich odwołuje się bowiem do wojennych przeżyć Lipskiego. Czytamy, że bohater Powrotu został osadzony w klasztorze przerobionym na więzienie, mowa zatem o lwowskich Brygidkach, gdzie Lipski znalazł się w 1939 lub 1940 roku. Kilka miesięcy później jako więzień Wołgołagu przymusowo pracował na budowie kanału Wołga-Don, głównie jako pomocnik lekarza. Jesienią 1941 Lipski, zwolniony z łagru na mocy paktu Sikorski-Majski, przebywa z Armią Andersa w Azji Centralnej; tam zapada na tyfus, z którego leczy się w uzbeckim mieście G’zor, gdzie znajdował się obóz kwarantanny tyfusowej – panowały w nim skrajnie złe warunki sanitarne.

W tym obozie przebywał również Michał Chmielowiec, krytyk literacki i redaktor „Naszego Wyrazu”, kolega Lipskiego sprzed wojny, a po wojnie długoletni przyjaciel. W artykule Pieśń o ziemi nieludzkiej Chmielowiec zauważył: „Nie o Sowietach pisze Lipski. O sobie. Takie »wspomnienia« nie muszą być, i nie są w tym przypadku egocentryczne. Mogą być – liryczne”. Podkreślił, że utwory Lipskiego nie są reportażami lub zapisami wspomnieniowymi; to teksty literackie, w których prawdziwe zdarzenia przepuszczone są przez oryginalną wyobraźnię twórczą, poddane fikcjonalnej obróbce. Charakteryzując podobne zabiegi, zwrócił uwagę na rolę czasu teraźniejszego i skojarzył ją z efektem, który współcześni badacze określają mianem „wiecznej teraźniejszości” traumy:

Czas teraźniejszy, który niemal niepodzielnie panuje w „opowiadaniach” Lipskiego, styl notatek, rzucanych w pośpiech na papier, to nie są chwyty mające na celu ożywienie narracji. Dla Lipskiego nieludzka ziemia, „kraj o nieprawdopodobnym zagęszczeniu śmierci”, nie leży ani za morzami, ani za latami. Jest tuż obok. „Tuż obok jest godzina śmierci naszej”.  Jest teraźniejszością. Lipski wyszedł z łagru, ale się z niego nie wyzwolił, jest dalej spętany, opętany.

Jak powstawały opowiadania z tomu Dzień i noc

Według Agnieszki Maciejowskiej (Przewodnik po wyborze, w: Proza wybrana, Czarne, Wołowiec 2022) Lipski pracował nad utworami z tomu, od kiedy tylko wrócił do pisania – było to w 1942 r., w Teheranie. Najpierw napisał Powrót, następnie zajął się Waadi oraz Dniem i nocą, przy czym wydaje się, że te dwa teksty długo pozostawały nieukończone. Dziesięć lat później, kiedy Lipski za pośrednictwem Chmielowca dostaje szansę na publikację w „Wiadomościach”, decyduje się przesłać redakcji fragmenty Niespokojnych a także maszynopis Powrotu. W czerwcu 1952 r. tym króciutkim tekstem wita się z czytelnikami pisma Mieczysława Grydzewskiego – to jego pierwsza powojenna publikacja. 

W liście z tego samego roku Chmielowiec pyta Lipskiego: „Czy masz swoje szkice o więzieniu sowieckim, które czytałeś mi kiedyś w Teheranie? To by chyba poszło, mimo pewnego znużenia redaktorów i czytelników tematem łagrów i więzień”. Rzeczywiście, do tego czasu ukazało się już wiele książek beletrystycznych i wspomnieniowych na ten temat, przede wszystkim Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego (1949) i – w wersji anglojęzycznej – Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (1951, wyd. polskie 1953), oprócz tego między innymi Ludzie sponiewierani Herminii Naglerowej (1945), W domu niewoli Beaty Obertyńskiej (1946) czy Książka o Kołymie Anatola Krakowieckiego (1950).

Niemniej jednak Lipski kontynuuje pracę nad opowiadaniami, które zaczął pisać przed laty. W październiku 1953 r. donosi Chmielowcowi: „Napisałem nieudane opowiadanie na tematy łagrowe. Tak myślę. Może być z tego albo powieść, albo scenariusz”, a miesiąc później: „Ukończyłem dłuższe opowiadanie, z którego nie jestem zadowolony”. W tych opisach rozpoznać możemy odpowiednio utwory Dzień i noc oraz Waadi. Pisarz ma duże wątpliwości co do ich poziomu, z pewnością też obawia się, że osoby dobrze zapoznane z literaturą łagrową uznają je za wtórne. Wyznaje Chmielowcowi:

Pisałem tę opowieść z poczuciem niepotrzebności. Myślałem: Herling[-Grudziński], Margolin [Juliusz, przyjaciel Lipskiego i autor książki W krainie zeków – A.Z], Lippner [Elinor, napisała książkę Elf Jahre in sowjetischen Gefängnissen und Lagern, czyli „Jedenaście lat spędzonych w sowieckich więzieniach i łagrach” – A.Z], itd. Poza tym wybija się na pierwszy plan ja, co jest fatalne. Proszę Cię, osądź, nie posyłaj nigdzie. Odpowiedz, czy gdyby z tego zrobić powieść, czy by to poszło? Ja sobie nie wyobrażam, aby to mogło po polsku gdzieś się ukazać. Co z tym zrobić?

Zdecydowanym potwierdzeniem wyjątkowości wojennej prozy Lipskiego jest nagroda „Kultury”, przyznana mimo ogólnego przesytu tzw. „tematyką sowiecką” w emigracyjnych kręgach intelektualnych. Jak sugeruje Marta Cuber (Tomczok):

tomik nie tylko zdystansował się wobec tradycji łagrowego opowiadania i ostentacyjnie zerwał z myśleniem o więźniach sowieckich obozów w kategoriach martyrologicznych. Na czoło wysunął zupełnie inny problem – zaprezentowania wspomnień i przedstawieniowej roli pamięci, która z jednej strony zachowała „niewiele”, a z drugiej nagromadziła „zbyt wiele”[…].
Marta Cuber (Tomczok), Trofea wyobraźni. O prozie Leo Lipskiego, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2011, s. 133

Jak czytano opowiadania z tomu Dzień i noc

To dzięki nagrodzie Lipski, dotychczas funkcjonujący poza głównym nurtem polonijnego życia kulturalnego, pojawia się w świadomości literackiej szerokiego grona czytelników. Książka wywołuje również zainteresowanie krytyki – oprócz Chmielowca jej recenzje piszą m.in. Marian Pankowski i Helena Żurkowska. W pochwalnym szkicu Pankowski pisze sentencjonalnie:  „Książce Lipskiego nie potrzeba przyjaciół. Stworzył ją człowiek samotny w imię pięknego egoizmu pisania inaczej. Wskażmy go palcem. Rzućmy za nim kamieniem. Polacy nie potrzebują literatury pisanej bez łez i bez serca” . Recenzja Żurkowskiej jest mniej przychylna: „Wspomnienia te mają w sobie zabójczą ostrość obrazów, lakoniczność wypowiedzi, podkreśloną brutalność przeżyć […] ale nie dają żadnej ogólniejszej syntezy tych faktów, która by je charakteryzowała jako dzieło sztuki”.

W tym czasie ukazała się również (jedyna aż do roku 1988) recenzja w prasie krajowej, co było możliwe dzięki (krótkiej) fazie odwilży politycznej w PRL. Lesław M. Bartelski w Notatkach z kamiennego świata tak pisze o Lipskim: „Posiada to, co cechuje prawdziwego artystę – dyscyplinę wyobraźni. Jego proza, niemal surowa w swej oschłości, dociera na skutek tego do granic nieprawdopodobieństwa”. Za najlepsze opowiadanie z tomu, podobnie jak Pankowski, uznaje Waadi: „Zwięzłość tego opowiadania musi budzić podziw, ale i niepokój. Niepokój o przyszłość tej prozy. Lipski to wielki talent, czy mu starczy siły na podobnego typu opowiadania?”

Tezy i sugestie komentatorów Dnia i nocy z końca lat 50. staną się podstawą dla dalszej recepcji twórczości Lipskiego – mowa tu przede wszystkim o porównaniach jego pisarstwa do dzieł Louisa-Ferdinanda Céline’a, Tadeusza Borowskiego czy francuskich egzystencjalistów. Równie ważny jest krótki opis opowiadania tytułowego, który znalazł się (wraz z samym opowiadaniem) w tomie pod redakcją Marii Czapskiej, Polacy w ZSRR (1939-1942): „»Dzień i noc« to wspaniała w swojej grozie wizja apokaliptycznego świata sowieckiego niewolnictwa. Szereg obrazów, doskonale oszlifowanych, przypomina zwartością i tempem projekcję wstrząsającej taśmy filmowej.”

W aktualnej recepcji twórczości Lipskiego prozy z Dnia i nocy odgrywają nieco mniejszą rolę niż Piotruś i Niespokojni, są jednak w dalszym ciągu ważnym punktem odniesienia dla lektur wykorzystujących narzędzia badań nad traumą, zwrotu pamięciowego i afektywnego. Na podstawie Dnia i nocy Alfred Gall pisał o relacjach między poetyką i doświadczeniem ekstremalnym, a Agnieszka Dauksza omawiała „ekonomię afektu” w interpretacji bazującej na Dniu i nocy oraz Waadi. Tym samym tekstom wiele uwagi poświęciła Jagoda Wierzejska, analizując je w kategoriach świadectwa straumatyzowanego podmiotu, który znalazł się w przestrzeni (rozumianego za Giorgiem Agambenem) stanu wyjątkowego. Andrzej Zieniewicz zaproponował tezę o istnieniu skomplikowanych zależności autointertekstualnych między Niespokojnymi oraz Dniem i nocą – podjął ten wątek jeszcze zanim Agnieszka Maciejowska (we wstępie do Prozy wybranej) wykazała, że teksty te częściowo powstawały równocześnie. W ankiecie poświęconej twórczości Lipskiego Maciejowska, zapytana o najważniejszy utwór pisarza, wskazała Powrót: „Wizja, w której kanon kultury pozostał jako narzędzie zabijania insektów jest emocjonalnie wstrząsająca, ale też zmusza do zastanowienia się: czy to my okazaliśmy się niegodni, tak używając kultury, czy też ona się nie sprawdziła, skoro doprowadziła nas do tego punktu”. Z kolei dla Jarosława Fazana najważniejsza proza Lipskiego to Dzień i noc: „jest jednym z najważniejszych polskich dzieł o świecie obozów, nieustępującym ani Borowskiemu, ani Herlingowi-Grudzińskiemu”.

Opowiadania z tomu Dzień i noc należą do najchętniej wydawanych, a utwór tytułowy doczekał się dwóch publikacji samodzielnych – w drugoobiegowym wrocławskim wydawnictwie Świt (1981) i nakładem Wydawnictwa UMCS (1998).

Cały tom Dzień i noc można przeczytać za darmo online: na stronie Instytutu Literatury (skan pierwszego wydania), na Wolnych Lekturach i na Wikiźródłach.

Powrót przełożono na języki: francuski, hebrajski i rosyjski; Dzień i noc : angielski (w ważnym tomie Explorations in Freedom pod redakcją Leopolda Tyrmanda), francuski, rosyjski i chorwacki; Waadi : angielski, hebrajski, niemiecki i francuski.

Bibliografia

A. Wydania

A.1 Wydania zawierające całość tomu
  1. Dzień i noc, Instytut Literacki, Paryż 1957.
  2. Powrót [jako Śmierć i dziewczyna], Dzień i noc, Waadi, w: Opowiadania zebrane, FiS 1988
  3. Powrót [jako Śmierć i dziewczyna], Dzień i noc, Waadi, w: Śmierć i dziewczyna, FiS, Lublin 1991
  4. Powrót, Dzień i noc, Waadi, w: Piotruś, ODN, Olsztyn 1995
  5. Powrót, Dzień i noc, Waadi, w: Powrót, wyb., oprac. i wstęp A. Maciejowska, Instytut Literacki – Instytut Książki, Paryż – Warszawa 2015
  6. Dzień i noc, Wolne Lektury, ebook [b.d.]
  7. Powrót, Dzień i noc, Waadi, w: Proza wybrana, wyb., oprac. i wstęp A. Maciejowska, Czarne, Wołowiec 2022.
A.2 Osobne publikacje opowiadania Powrót
  1. Powrót, „Wiadomości” 1952, nr 22
  2. Powrót, „Tydzień Polski” 2002, nr 28
A.3 Osobne publikacje opowiadania Dzień i noc
  1. Dzień i noc, w: Polacy w ZSRR (1939-1942), red. M. Czapska, Instytut Literacki, Paryż 1963
  2. Dzień i noc, wstęp M. Czapska, Świt, Wrocław 1981.
  3. Dzień i noc: na otwarcie kanału Wołga-Don, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998.

B. Przekłady

B.1 Przekłady Powrotu
  1. Le retour, w: Piotruś, roman suivi de trois recits (Un jour une nuit, Le retour, L’oued), przeł. Allan Kosko, Gallimard, Paris 1972
  2. שיבה, przeł. Yoram Bronowski, „Haaretz”, 6.11.1996
  3. Cмерть и девушка, przeł. Владимир Окунь (Władimir Okun), „Еврейское слово” 2014, nr 3
B.2 Przekłady Dnia i nocy
  1. Day and Night, przeł. Barbara Vedder, w: Explorations in Freedom. Prose, Narrative and Poetry from „Kultura”, red. L. Tyrmand, Free Press, New York 1970
  2. Un jour, une nuit, w: Piotruś, roman suivi de trois recits (Un jour une nuit, Le retour, L’oued), przeł. Allan Kosko, Gallimard, Paris 1972
  3. День и ночь : На открытие канала Волга-Дон, przeł. Владимир Окунь (Władimir Okun), „Новая Польша” 2015, nr 7-8
  4. Dan i noć: na otvorenju kanala Volga – Don, przeł. Adrijan Cvitanović, „15 Dana” 2008, nr 4
B.3 Przekłady Waadi
  1. Waadi, przeł. Dow Sadan, „Molad” 1954, nr 12
  2. Durst – Waadi, przeł. Karl Dedecius, w: Polnische Prosa des 20 Jahrhunderts, red. K. Dedecius, Carl Hanser Verlag, München 1969
  3. L’oued, w: Piotruś, roman suivi de trois recits (Un jour une nuit, Le retour, L’oued), przeł. Allan Kosko, Gallimard, Paris 1972
  4. The Wadi, przeł. Christopher Garbowski, w: Contemporary Jewish Writing in Poland: An Anthology, red. A. Polonsky, M. Adamczyk-Garbowska, University of Nebraska Press, Lincoln 2001
  5. A vádi, przeł. Gábor Körner, w: Huszadik századi lengyel novellák, Budapest 2007.
  6. Вади, przeł. Анастасия Векшина (Anastazja Wiekszyna), „Новая Польша” 2013, nr 9

C. Recenzje, omówienia, szkice naukowe

  1. [b.a.], Opowiadania Lipskiego, „Myśl Polska” 1957, nr 4
  2. [C.R.], Books and Periodicals, „East and West” 1957, nr 9
  3. Bartelski Lesław M., Notatki z kamiennego świata,„Nowe Sygnały” 1957, nr 23
  4. Buryła Sławomir, Uzbecy mówili: „faro”,  „Twórczość” 1999, nr 11
  5. Cuber (Tomczok) Marta, Wesz. O „Powrocie”; Szklana kula. Ruch i melodia w „Dniu i nocy”; Muchy. O „Waadi”, w: tejże, Trofea wyobraźni. O prozie Leo Lipskiego, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2011
  6. Dauksza Agnieszka, Ekonomia afektu Leo Lipskiego, w: Pamięć i afekty, red. Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014
  7.  Dauksza Agnieszka, Nosiciel pamięci. Ekonomia afektu Leo Lipskiego, w: tejże, Afektywny modernizm. Nowoczesna literatura polska w interpretacji relacyjnej, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017
  8. Gall Alfred, Poetyka i doświadczenie ekstremalne: o retoryce w pisaniu o GUŁagu, „Tematy i Konteksty” 2013, nr 3
  9. Gall Alfred, Disconcerting Concision: Laconism as Principle of Text Organization – Leo Lipski („Dzień i noc”) and Lev Konson („Kratkie povesti”), w: (Hi-)Stories of the Gulag. Fiction and Reality, red. F. von Weikersthal, K. Thaidigsmann, Akademiekonferenzen, t. 21, Winter Verlag, Heidelberg 2016
  10. Gosk Hanna, Świat przedstawiony – „ja”. Reguły gry. (Dzień i noc, Waadi, Piotruś); Autentyk i fikcja (Pradawna opowieść, Powrót, Sarni braciszek, notatki z podróży do Paryża, Miasteczko), w: tejże, Jesteś sam w swojej drodze. O twórczości Leo Lipskiego, Świat Literacki, Izabelin 1998
  11. Koszkało Lidia, Dzień i noc – Leo Lipski. Stwarzanie pamięci, w: Wokół zagadnień fikcjonalności, faktualności oraz nowoczesności, red. J. Klausa-Wartacz, A. Cieślak, Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2012
  12. Kowalewski Janusz, „Dzień i noc”, „Ostatnie Wiadomości. Dodatek Tygodniowy” 1957, nr 9
  13. Laskowski Janusz, Dzień i noc – recenzja radiowa w Sekcji Polskiej RDF, 18.09.1957
  14. Maciuszko George J., [b.t.], „Books Abroad (Norman, Oklahoma)”, Autumn 1957
  15. Neca Łukasz, Gułag jako miejsce wewnętrznej deformacji w wizji literackiej Leo Lipskiego („Dzień i noc”), w: Polonistyka w Europie. Kierunki i perspektywy rozwoju, red. G. Filip, J. Pasterska, M. Petro-Kucab, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013
  16. Pankowski Marian, Wolny od łzy, „Kultura” 1957, nr 7-8
  17. Sambor (właśc. Chmielowiec) Michał, Pieśń o ziemi nieludzkiej, „Wiadomości” (Londyn) 1957, nr 12 [przedruk w: Chmielowiec Michał, Wybór pism krytycznych i korespondencji z lat 1946-1969, oprac. R. Moczkodan, Wydawnictwo UMK, Toruń 2015]
  18. Wierzejska Jagoda, Autobiograficzny podmiot w traumatycznym rozpadzie, w: tejże, Retoryczna interpretacja autobiograficzna. Na przykładzie pisarstwa Andrzeja Bobkowskiego, Zygmunta Haupta i Leo Lipskiego, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2012
  19. Zieniewicz Andrzej, „Niespokojni”. Wymilczany inno-tekst, „Archiwum Emigracji” 2022, z. 1
    [zob. też: „Niespokojni” Lipskiego. Wymilczany innotekst, w: tegoż, Sceny biografii, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2022]