Leo Lipski

Kim był Leo Lipski?

Leo Lipski (Lipschütz) przyszedł na świat w Zurychu, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Jego matka, pochodząca z Wiednia Tonia Österer, zmarła, gdy Lipski miał pięć lat. Młodość i dzieciństwo spędził w Krakowie, gdzie mieszkał przy ulicy Dietla 53 razem z ojcem, Samuelem Lipschützem (handlarzem tekstyliami) i młodszym bratem Stanisławem (Szlomą). W Krakowie chodził do szkół, a potem studiował – na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Lipski zadebiutował już jako piętnastolatek nowelą Opowieść o małym Kurcie, która ukazała się w czasopiśmie „Kuźnia Młodych” (1932). Do 1939 roku opublikował kilkanaście utworów literackich (opowiadania i „egotyki” – drobne prozy poetyckie) a także kilka esejów, recenzji literackich i muzycznych w pismach takich jak „Nasz Wyraz”, „Kamena”, „Pion” i „Orka”.

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku Lipski wraz z bratem uciekł z Krakowa do Lwowa. Latem 1940 roku został aresztowany przez NKWD i wywieziony w głąb Związku Radzieckiego – najpierw na roboty leśne do łagru w okolicach Uglicza, a następnie do ambulatorium w łagrze „Wołgołag” przy budowie tamy na Wołdze, gdzie pracował jako pomocnik lekarza („lek – pom”).

W sierpniu 1941, po zwolnieniu z łagru na mocy paktu Sikorski-Majski, Lipski wstąpił do Armii Andersa, z którą przebył następnie szlak wiodący przez Azję Centralną. W roku 1942 po przepłynięciu z turkmeńskiego portu Krasnowodzk do Iranu znalazł się w Teheranie, gdzie po kilku miesiącach został zwolniony z armii z przyczyn zdrowotnych (po ciężkim przejściu tyfusu, a następnie zapaleniu opłucnej). Na początku 1945 roku Lipski trafił do Bejrutu, gdzie planował (dzięki stypendium rządu polskiego na wychodźstwie) studiować filozofię na francuskojęzycznym Uniwersytecie Świętego Józefa. Niedługo później poważnie zapadł na zdrowiu – udar mózgu poskutkował paraliżem prawej połowy jego ciała oraz afazją.

Po długim leczeniu i rehabilitacji Lipski zamieszkał w Tel Awiwie (ówczesna Palestyna – dziś Izrael), gdzie od końca lat 40. wynajmował skromne mieszkanie przy ulicy Bugraszow.

Od czasu udaru był w stanie pisać jedynie na maszynie, stukając w klawisze palcami lewej (zdrowej) ręki lub dyktując komuś tekst. Mimo skrajnie trudnych warunków, w 1948 roku udało mu się ukończyć (powstającą jeszcze w Teheranie i Bejrucie) pierwszą wersję powieści Niespokojni– częściowo autobiograficznego literackiego kolażu opowiadającego o lękach, nadziejach i egzystencjalnych poszukiwaniach dwójki młodych bohaterów, Ewy i Emila. Szczególną cechą Niespokojnych są komplikacje narracyjne i czasoprzestrzenne: opowieść o tuż-przedwojennym Krakowie zawiera złowieszcze aluzje do wojennego koszmaru mającego nadejść już niebawem.

Powieść czytana w maszynopisie zyskała uznanie kilku pisarzy emigracyjnych, co nie przełożyło się jednak na zainteresowanie publikacją całości – do jej książkowego wydania dojdzie dopiero w 1998 roku. Fragmenty Niespokojnych zdecydował się za to wydrukować (dzięki wstawiennictwu przyjaciela Lipskiego, Michała Chmielowca) Mieczysław Grydzewski. Na początku lat 50. w redagowanych przez niego londyńskich „Wiadomościach” ukazało się kilka urywków powieści, dzięki którym Lipski (ponownie) zaistniał w świadomości czytelników. Na prawdziwe docenienie swojej twórczości autor musiał poczekać jednak aż do 1956 roku, gdy otrzymał nagrodę paryskiej „Kultury” za opowiadanie Dzień i noc – wstrząsające, lakoniczne i pozbawione ozdobników studium życia w łagrowym piekle. Utwór ten, uzupełniony o opowiadania Waadi i Powrót, został opublikowany w formie książkowej (1957) i spotkał się z szerokim, przeważnie entuzjastycznym odbiorem.

Pod koniec lat 50. Lipski pracował intensywnie nad swoim arcydziełem – mikropowieścią Piotruś, która ukazała się w 1960 roku nakładem Instytutu Literatury. To eksperymentalna proza składająca się z niewielkich fragmentów o dużej intensywności – językowej, emocjonalnej i treściowej. Osadzona w powojennej Palestynie historia Piotrusia, niepełnosprawnego mężczyzny (a jednocześnie groteskowego pseudo-mesjasza), który zostaje wynajęty do blokowania klozetu przez Panią Cin (zarazem odrażającą i tajemniczą kobietę o niejasnych instancjach), należy do najniezwyklejszych utworów literatury polskiej. Piotruś wywołał kontrowersje, a zarazem zaskarbił Lipskiemu status pisarza uznanego lub nawet wybitnego. O Piotrusiu w samych superlatywach pisali między innymi Jerzy Giedroyc, Konstanty Jeleński, Józef Czapski i Marek Hłasko. Duże wrażenie tekst zrobił również na austriackiej pisarce Ingeborg Bachmann, która (wraz z ówczesnym partnerem, Adolfem Oplem) bardzo przyczyniła się do publikacji niemieckiego przekładu Piotrusia (1967). Książkę przetłumaczono również na włoski (1968), francuski (1972, przekład ukazał się w prestiżowym wydawnictwie Gallimard) i, niedawno, na rosyjski (2015).

Następne lata, a nawet dekady przyniosły spadek aktywności pisarskiej Lipskiego, co miało związek ze stale pogarszającym się stanem jego zdrowia. Pisarz stopniowo coraz mniej uczestniczył również w życiu literackim i społecznym Polonii izraelskiej, choć już wcześniej funkcjonował raczej na marginesie tego środowiska jako outsider. Słabły również jego kontakty z innymi ośrodkami kulturalnymi i pisarzami emigracyjnymi. W „Kulturze” pojawił się już tylko dwukrotnie – w 1963 opublikowano jego wspomnienie o Janie Holcmanie, bliskim przyjacielu pisarza, który popełnił samobójstwo, a w 1964 opowiadanie Miasteczko, fragment nigdy nieukończonej powieści o Kresach Wschodnich.

Jerzy Giedroyc nie przyjął natomiast do druku Dziennika paryskiego, czyli zapisu jednego z najważniejszych wydarzeń w tym okresie życia Lipskiego – podróży do Paryża, którą odbył jesienią 1975. Spotkał się wtedy z najważniejszymi artystami i literatami z kręgu „Kultury” oraz przyjaciółmi niewidzianymi od lat 40.

Los Dziennika paryskiego podzielił również Sarni braciszek, prozatorska miniatura o rodzeństwie z krakowskiego Kazimierza; to zarazem pierwsza i jedyna tak bezpośrednia próba zmierzenia się z Zagładą w twórczości Lipskiego. Tekst ukazał się ostatecznie w „Zapisie”, czyli w drugoobiegowym polskim czasopiśmie literackim, w 1981. W polskiej prasie podziemnej drukowano również fragmenty Niespokojnych, a na przełomie lat 80. i 90. ukazały się w Polsce dwa zbiory utworów pisarza: Opowiadania zebrane (1988) oraz Śmierć i dziewczyna (1991).

Od wczesnych lat 90. słabnący Lipski mieszkał u Łucji Gliksman, opiekunki i towarzyszki jego życia. Nowe polskie wydanie jego utworów ukazało się w roku 1995 (pod tytułem Piotruś), a rok później otrzymał od Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.

7 lipca 1997 Lipski zmarł w mieszkaniu Gliksman. Został pochowany na cmentarzu Yarkon, nieopodal miasta Petach Tikwa.

Archiwum Lipskiego (korespondencja, maszynopisy, notatki, dokumenty) znajduje się w Archiwum Emigracji Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Decyzją Gliksman będzie ono dostępne do wglądu dopiero w roku 2025.

Najbogatsze i najbardziej aktualne wydania książkowe twórczości Lipskiego to Paryż ze złota: teksty rozproszone (w wyborze i opracowaniu Hanny Gosk, 2002), Powrót (w wyborze i opracowaniu Agnieszki Maciejowskiej, 2015) i Proza wybrana (również w wyborze i opracowaniu Agnieszki Maciejowskiej, 2022).